شیخ آقابزرگ تهرانی ضمن کتاب «الذریعه الی تصانیف الشیعه» به لغزش های راه یافته در کتاب ها در مورد تاریخ وفات نویسندگان اشاره کرده است. این موارد در مقاله گرد آمده است.
این مقاله به قلم اینجانب در مجموعه مقالات «مؤسس حوزه» (یادنامه آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری)، ناشر: بوستان کتاب قم، چاپ اول، 1383ش، به چاپ رسید.

تعیین دقیق سال درگذشت دانشمندان، از امور مهم در شرح حال نگاری به شمار می رود. در عین حال ابهام های زیادی در این زمینه مشاهده می شود. عالم متتبّع جناب شیخ آقابزرگ تهرانی (1293 ـ 1389 ق) در تدوین الذریعه إلی تصانیف الشیعه، به ثبت دقیق تاریخ فوت نویسندگان توجه داشته و توانسته است بسیاری از ابهام ها را برطرف سازد. اما نتیجه تحقیقات آغا بزرگ در لا به لای 26 جلد ذریعه است. از آن جا که موضوع آن، کتاب شناسی است، معمولاً پژوهش گران برای بررسی سال فوت دانشمندان به آن مراجعه نمی کنند. از سوی دیگر برخی از نویسندگان دارای ده ها کتاب هستند و پژوهش گر نمی داند جهت دست یابی به تحقیقی که آقا بزرگ درباره سال فوت نویسنده انجام داده، به معرفی کدام کتاب مراجعه کند. ازاین رو، مناسب دانستیم این قبیل پژوهش های شیخ آغا بزرگ را در یک جا گرد آوریم تا دست رسی به آنها آسان تر باشد.
در خور توجه است که چه بسا برخی از اشکال ها در تاریخ فوت ها مربوط به کتاب هایی می شوند که اکنون چندان مورد توجه نیستند، اما معمولاً ایرادات آنها نشر می یابند و چه بسا از کتاب های مرجع سر در می آورند. بنا بر این، نمی توان اشکال شیخ آغا بزرگ به کتاب خاصی را منحصر به همان دانست.

چند تذکر:
الف) بنا بر این است که اصلاحات را با دلیل ذکر کنیم. هر جا دلیلی نیامده، به این معنا است که خود شیخ ـ دست کم در آن قسمت که ارجاع داده ایم ـ دلیلی ذکر نکرده است.
ب) مطالب این مقاله، عین ترجمه ذریعه نیست، بلکه در موارد فراوان ناچار به تلخیص شدیم یا این که مطلب برگرفته و تلفیقی از چند جای کتاب است و گاه عبارات ذریعه را جابه جا و در قالب دیگر عرضه کرده ایم.
ج) روشن است که نمی توان همه اصلاحات ایشان را ـ هر چند با قطع بیان کند ـ بدون بررسی مجدد و دقیق پذیرفت، بلکه جا دارد در عصر حاضر که امکانات بیشتری در اختیار است، مورد بررسی قرار گیرند.
د) نظر به گستردگی کتاب بی نظیر ذریعه و طول مدت تدوین آن (شصت سال) اختلافاتی در آن راه یافته است. هنگام تدوین این مقاله متوجه پاره ای اختلاف ها در ثبت تاریخ فوت نویسندگان شدیم که در پاورقی یاد آور می شویم. این تذکرات به معنای تنقیص کار سترگ آن پژوهش گر کم نظیر نیست.
ه ) ترتیب تصحیح تاریخ درگذشت ها بر اساس قرنی است که نویسندگان می زیسته اند.

قرن دوم
جابربن حیان خراسانی کوفی، نویسنده کتاب التدابیر
درگذشت او را 161 می گویند؛ اما قطعاً این تاریخ اشتباه است. مطمئناً وی چند سال پس از آن، حیات داشته و در زمان اوج برامکه و شهرت آنها مشغول تألیف بوده است؛ یعنی آغاز خلافت رشید (م 170). (ج 4، ص 15، پاورقی).

هشام بن حکم ابو محمّد شیبانی کوفی، اصل
وی به سال 179 درگذشت؛ چنان که کشی ضبط کرده و آن کمی بعد از نکبت برامکه در ایام حکومت هارون الرشید بوده و چنان که در فهرست آمده، واقعه برامکه پیش از 190 اتفاق افتاده است و مرگ هارون الرشید 193 می باشد. وی سال 170 به حکومت رسید. بنا بر این، ثبت 199 توسط نجاشی به عنوان تاریخ فوت هشام اشتباه است و منشأ آن، تصحیف «سبعین» به «تسعین» است. (ج 2، ص 167).(1)

قرن چهارم
ابو احمد جلودی، أخبار أبی الطفیل
تاریخ 302 به عنوان سال فوت جلودی غلط است، بلکه 332 درست است؛ چنان که ابن طاووس در محاسبه النفس نوشته است.(2) (ج 1، ص 345).

محمّدبن عمربن سالم قاضی جعابی، أخبار آل ابی طالب 
تاریخ بغداد سال فوت او را 355 ثبت کرده، اما در انساب سمعانی 344 نوشته شده که جزماً از غلط نسخه است؛ زیرا شیخ مفید (متولد 338) در تصانیفش از ابو بکر جعابی روایت می کند. اگر 344 درست باشد، در زمان فوت جعابی، شیخ مفید شش سال داشته و نمی توانسته روایت کند. (ج 8 ، ص 243، پاورقی و ج 1، ص 311).

احمدبن محمّد سنجری، معرفه فتح الأبواب
هدیه العارفین به اشتباه فوت او را 477 نوشته، مسلّماً وی در سال های 358 تا 360 زنده بوده است [و میان 360 تا 477، 117 سال فاصله است]. (ج 21، ص 259 و ج 22، ص 392 ـ 393).

احمدبن فارس بن زکریا لغوی قزوینی، تمام الفصیح
یاقوت در معجم البلدان، ج 7، ص 398 فوت او را 395 نگاشته است، اما صحیح تر ضبط ابن خلکان در ص 36 می باشد؛ یعنی 375 و اشتباه «سبعین» با «تسعین» در کتابت فراوان پیش می آید. (ج 26، ص 234).

محمّد بن احمد بن جنید اسکافی، المسح علی الخفین
در کشف الحجب سال فوت او 381 است. این تاریخ منطبق با فوت شیخ صدوق است بنا بر این شاید اشتباه باشد. در فوائد بحر العلوم نیز این تاریخ، اشتباه دانسته شده است.(3) (ج 16، ص 173 و ج 20، ص 397).

قرن پنجم
فرخی سیستانی، دیوان
شاهد صادق و مجمع الفصحاء ج 1، ص 439 سال فوت او را 429 نوشته اند، اما عبد الرسولی سال 470 نوشته که غلط است. (ج 9، ص 819).

جعفربن محمّد نسفی سمرقندی، تاریخ سمرقند
وی در سال 432 درگذشت، اما کشف الظنون به اشتباه 402 نوشته است. (ج 3، ص 259).

محمّدبن احمد عمیدی، تنقیح البلاغه
در کشف الظنون آمده: «المتوفی سنه ثلاث و عشرین و أربعمأه.» کلمه «عشرین» تصحیف «ثلاثین» است و نیز «عمیدی» به «عمری» تصحیف شده است. (ج 4، ص 462).

فخر الدین اسعد گرگانی، دیوان
در اصفهان به سال 446 شروع به نظم مثنوی ویس و رامین کرد. کتاب شاهد صادق وی را از درگذشتگان سال 442 شمرده که غلط است. (ج 9، ص 813 ـ 814).

سلاّربن عبد العزیز (ابو یعلی حمزه)، التذکره فی حقیقه الجوهره
بنا به نقل صفدی، سلاّر در 448 وفات یافت؛ اما در نظام الأقوال، ماه رمضان 463 آمده است. شاید نویسنده نظام الأقوال او را با ابو یعلی محمّدبن حسن بن حمزه، جانشین شیخ مفید اشتباه گرفته و او است که در 463 از دنیا رفت. (ج 4، ص 24 و 365).

قرن ششم
محمّدبن احمد ابیوردی، تعله المشتاق إلی ساکنی العراق
در تاریخ ابن خلکان چاپ مصر به سال 1310 و به پیروی از آن الأعلام سال فوت او 557 است که قطعاً در تاریخ ابن خلکان اشتباه ناسخ است و 507 درست است. شاهد ادعای ما این است که وی از عبد القاهر جرجانی (م 471) و حسن بن احمد سمرقندی (م 491) مطالبی شنیده و معاصر او ابوالفضل محمّد بن طاهر مقدسی (م 507) نیز از او روایت کرده است. وی کنار تخت سلطان محمّدبن ملکشاه (م 511) با خوردن سم از دنیا رفت. معجم الأدباء به نقل از تاریخ منوچهر فوت او را 507 نوشته است. (ج 4، ص 220، پاورقی).

زین الدین علی بن عبد الجلیل بیاضی، الاعتصام
شیخ منتجب الدین (م بعد 585) در فهرست خود شیخ زین الدین را از مشایخ خود خوانده است. بنا بر این، بی تردید تاریخ فوت او در کشف الحجب به سال 877 غلط نسخه است. (ج 2، ص 223 ـ 224).

حکیم سنایی، حدیقه الحقیقه
سال 525 صحیح ترین تاریخ در فوت حکیم سنایی است [نه 555 و نه 550]؛ زیرا محمّد بن علی رقا که پس از فوت سنایی، مسودّات حدیقه الحقیقه را به امر بهرام شاه غزنوی گرد آورده، به این تاریخ گواهی داده است.(4) (ج 6 ، ص 382 ـ 383 و ج 12، ص 276).

راغب اصفهانی، مفردات 
در روضات، ص 256 به نقل از أخبار الحکماء سال فوت او را 565 ضبط کرده که جزماً اشتباه نسخه است؛ زیرا در روضات پس از آن آمده که وی پیش از جار اللّه  زمخشری (م 538) از دنیا رفت.(5) (ج 5 ، ص 45 ـ 46).

ابو محمّدحسن بن محمّد حسینی (حسن غزنوی)، دیوان 
تاریخ فوت او در خلاصه الأشعار و در منقول از آن در مجمع الفصحاء، ج 1، ص 192 سال 565 ضبط شده و برخی فوت او را 535 یا 536 گفته اند. اما هیچ کدام درست نیست. تاریخ صحیح 548 است؛ چنان که ابو الحسن بیهقی در لباب الأنساب (تألیف 555) نوشته است.
جمع کننده دیوان او می نویسد که حسن غزنوی هنگام وفات به او وصیت کرده است تا دیوانش را به نام امیر محمود جمع آوری کند. از آن جا که امیر محمود سال 552 جلوس کرد و در 557 فوت شد، به دست می آید حسن غزنوی پیش از این تاریخ از دنیا رفته است، نه 565 . (ج 9، ص 244).

ابو علی فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان
سید اعجاز حسین فوت او را در کشف الحجب 533 ضبط کرده، که قطعاً غلط است؛ زیرا پایان تألیف مجمع البیان 534 می باشد. در تاریخ فوت او گفته شده که 548 یا 553 درگذشته است.(6) (ج 13، ص 5).

ابوالفضل محمّدبن عبدالکریم قزوینی، پدر امام الدین رافعی قزوینی (م 623) 
شهرروزی (م 1014) در طبقات الشافعیه، ص 80 شرح حال وی را آورده و فوت او را رمضان 508 نگاشته است. ظاهراً اشتباه چاپی رخ داده و درست آن 580 است تا با تاریخ فوت فرزندش بخواند. (ج 9، ص 351، پاورقی).

قرن هفتم
سیف اسفرنگ، دیوان
تولد او 581 است؛ چنان که خود گوید:
 مرا مادر پس از تاریخ هجرت      به سال پانصد و هشتاد و یک زاد 
صاحب آتشکده آذر، ص 317 می گوید که او 85 سال عمر کرد و در سال 666 درگذشت. بنا بر این سال 652 در شمع انجمن، ص 213 و در شاهد صادق اشتباه است.(7) سال 672 در مجمع الفصحاء، ج 1، ص 252 نیز اشتباه است. (ج 9، ص 485).

ابن کمونه سعدبن منصور، اللمعه الجوینیه
کشف الظنون به غلط فوت او را 676 و تذکره النوادر 690 نگاشته اند. تاریخ درست 683 است، چنان که در حوادث جامعه، ص 441 می خوانیم و پایان تألیف کتاب فوق 679 می باشد.(8) (ج 18، ص 351 و ج 4، ص 460 و 467 ـ 468).

کمال الدین میثم بن علی بحرانی، الدر المنثور 
شیخ بهایی در کشکول فوت او را 679 نوشته است. از آن جا که کمال الدین از شرح صغیرش بر نهج البلاغه در سال 681 فارغ شده، ضبط شیخ بهایی اشتباه است. وی در 699 درگذشته ـ چنان که در کشف الحجب آمده ـ یا 689 بنا بر احتمالی.(9) (ج 8 ، ص 77).

پاورقی:

1 . با این که آغا بزرگ بی تردید 199 را غلط می خواند، اما در ج 2، ص 26 و ج 10، ص 183، 184، 185، 199، 203، 225 و 237 فوت هشام را با تردید میان 179 و 199 می نویسد. نیز در ج 2، ص 290 و 291 و ج 5 ، ص 11 و 86 و ج 8 ، ص 254 و ج 17، ص 49 فوت او را تنها 199 نوشته است.
2 . در ج 1، ص 319 سال 302 از محاسبه النفس ابن طاووس نقل شده است. در این موارد نیز سال 302 ضبط شده است: ج 1، ص 315، 316، 317، 319، 320، 322، 323 و … .
3 . در الذریعه، ج 1، ص 296 و 298 و 299 و … فوت ابن جنید 381 آمده است.
4 . ندانستیم چگونه شیخ آغا بزرگ سال 525 را ترجیح می دهد، در حالی که در ج 12، ص 27 نقل می کند که سنایی نظم حدیقه الحقیقه را در سال 538 به پایان رساند و نیز در ج 6 ، ص 383 اظهار می دارد که سنایی حدیقه الحقیقه را از آذرماه 524 تا دی ماه 525 در ده هزار بیت به نظم در آورد؛ چنان که خود او می گوید:
 شد تمام این کتاب در مه دی      که در آذر فکندم آن را پی 
 پانصد و بیست و چار رفته زعام      پانصد و بیست و پنج گشت تمام 
    سنایی پس از اتمام، تعداد 1001 بیت آن را ـ به تعداد نام های خداوند ـ انتخاب کرد و در مرداد ماه انتخاب پایان یافت؛ چنان که گوید:
 بود نیمی گذشته از مرداد      که از این گفته ها بدادم داد 
    با توجه به این که مرداد ماه نمی تواند در سال 525 باشد، چون اصل کتاب در دی ماه 525 به پایان رسیده، بنا بر این سنایی در مرداد 526 یا مرداد سال های بعد زنده بوده است.
    در الذریعه، ج 2، ص 359 و ج 14، ص 232 و ج 15، ص 165 سال فوت حکیم سنایی 555 و در ج 4، ص 282 سال 545 ضبط شده است.
5 . در الذریعه، ج 10، ص 28 و ج 21، ص 364 سال 565 ذکر شده است.
6 . در کشف الحجب، ص 395 ذیل غنیه العابد و منیه الزاهد، سال فوت طبرسی 633 چاپ شده که اشتباه بودن آن روشن است.
7 . خود وی گوید: 
 نهال عمر من هفتاد و نُه سال      چو طوبی هر زمانی نوبری داد 
 اگر فرزند جسمانی نبودم      که گیرد در جهان از نام من یاد 
 مرا فرزند روحانی بسی هست      که جانِ غمزده زیشان شود شاد 
    بنا بر این مسلماً وی در 660 حیات داشته است.
8 . سال فوت ابن کمونه در ج 2، ص 97 و 358 سال 690 ضبط شده و در ج 13، ص 94 میان 689 و 690 تردید شده است.
9 . شیخ آغا بزرگ در ج 15، ص 316 میان 679 و 699 تردید می کند و در موارد فراوان تنها 679 را ذکر می کند؛ از جمله: ج 1، ص 14؛ ج 2، ص 28، 32 و 338؛ ج 3، ص 37 و 352؛ ج 12، ص 211 و … .